بیابان‌زایی:
پسوند «زایی» از کلمه‌ی زایش می‌آید و منظور از بیابان‌زایی فرایندی است که باعث تخریب زمین و ایجاد بیابان در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب می‌شود. بیابان‌زایی در نتیجه عوامل زیادی از جمله فعالیت های انسانی و تغییرات آب و هوایی به وجود می آید.
چگونه بیابان‌زایی اتفاق می‌افتد؟
بیابان‌زایی از طریق تخریب خاک اتفاق می‌افتد. اینکه خاک در چه وضعیتی قرار دارد دارای اهمیت حیاتی بسیاری است زیرا وضعیت خاک تأثیر مستقیم و غیر مستقیمی بر روی سلامت انسان و تغییرات اقلیمی دارد.
چه چیزهایی باعث تخریب خاک می‌شوند؟
استفاده از علف‌کش‌ها و آفت‌کش‌های شیمیایی:
این آفت‌کش‌ها باکتری‌های مفید خاک را نابود می‌کنند و باعث می‌شوند خاک به مرور غیرقابل استفاده شود.
کشت بیش از حد در زمین‌های کشاورزی:
کشت بیش از حد باعث از بین رفتن مواد مغذی خاک می‌شود و بهره‌وری زمین را کاهش می‌دهد.
گسترش شهرنشینی و جنگل‌زدایی؛ از بین رفتن پوشش گیاهی:
پوشش گیاهی از خاک محافظت می‌کند. گسترش شهر نشینی باعث جنگل‌زدایی و به تعاقبِ آن نابودی پوشش گیاهی را به همراه دارد.
دفن زباله و ضایعات بیمارستانی و دارویی در خاک:
دفن زباله و ضایعات بیمارستانی و دارویی در خاک باعث مسمومیت خاک و به دنبال آن غیرقابل استفاده شدن خاک می‌شود.
دفع فاضلاب‌های شهری و صنعتی در خاک:
فاضلاب‌های شهری و صنعتی هم همانند زباله‌ها باعث مسومیت و غیر قابل استفاده شدن خاک می‌شوند.
چرای بی‌رویه دام‌ها:
چرای بی رویه دام‌ها باعث نابودی پوشش گیاهی و فرسایش خاک می‌شود.
بهره‌برداری بی‌رویه و غیراصولی از منابع آب زیرزمینی:
بهره برداری بی‌رویه از منابع آب زیر زمینی علاوه بر فرونشست زمین و خشک شدن آبخوان‌ها باعث تغییر در گرادیان هیدرولیک آب زیرزمینی می‌شود و جریان آب شور کفه‌های نمک به طرف مناطق بهره برداری معکوس شده و باعث شور شدن آب و خاک می‌شود. [۱]
شخم اراضی کشاورزی در جهت شیب و فرسایش خاک:
انتخاب شیب مناسب برای زمین‌های کشاورزی نقش مهمی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش خاک ایفا می‌کند. شخم زمین‌های کشاورزی هم جهت با شیب خاک باعث فرسایش زودتر خاک می‌شود.
تخریب خاک چگونه به بیابان‌زایی کمک می‌کند؟
اگر در اینترنت کلمه «خاک» را جست و جو کنید، در دانشنامه ویکی پدیا توضیح می‌دهد که: خاک مخلوطی از مواد معدنی؛ مواد عالی، گازها، مایعات و ارگانیسم‌هاست که در کنار هم حیات را امکان پذیر کرده است. مواد درون خاک است که باعث رقم زدن پوشش گیاهی و به تبع آن رواج گونه‌های گیاهی و جانواری در آن اقلیم می‌شود. تشکیل خاک صدها تا هزاران سال طول می‌کشد، وقتی خاک تخریب شود پوشش گیاهی نمی‌تواند ساخته شود و در نتیجه روند بیابان‌زایی تسریع می‌شود. گسترش بیابان سبب فرسایش خاک و خشکسالی می‌شود لازم به ذکر است که خشکسالی سه نوع است: هیدرولوژیکی، هواشناسی و کشاورزی [۲]
خشکسالی هیدرولوژیکی به کم شدن سطح آب‌های زیر زمینی از مقدار مجازی که باید باشد گفته می‌شود.
خشکسالی هواشناسی به کمبود بارش کمتر از مقدار معینی که تخمین زده شده در یک دوره‌ی زمانی مشخص است.
خشکسالی کشاورزی زمانی است که بهره‌وری خاک کاهش پیدا می‌کند و منجر به کاهش تولید محصولات کشاورزی می‌شود.
تمام این سه نوع خشکسالی می‌توانند به تخریب خاک و کم شدن پوشش گیاهی و به دنبال آن بیابان‌زایی بی‌انجامند.
چرا لازم است با بیابان‌زایی مقابله کنیم و آن را جدی بگیریم؟
گیاهان و درختان کمک به حفظ خاک می‌کنند و اجازه نمی‌دهند تا خاک به وسیله‌ی باران شسته و مواد عالی آن حمل شود یا به وسیله باد جا به جا شود. در حالی که با کم شدن یا نابودی پوشش گیاهی در یک منطقه دیگر چیزی نیست تا جلوی سیلاب‌های ویرانگر و طوفان‌های مخرب را بگیرد. با یک باران شدید سیل جاری می‌شود یا با وزش باد خاک جا به جا شده و طوفان می‌شود، گسترش بیابان منجر به کم شدن مواد غذایی و شرایط زندگی نا مساعد و در نهایت منجر به فقر و گرسنگی می‌شود. علاوه بر این‌ها بیابان‌زایی بر زندگی بیش از 250 میلیون نفر در سراسر دنیا تأثیر می‌گذارد. اگر با بیابان‌زایی مقابله نکنیم، شاید دیگر در آینده زمینی برای زندگی نباشد.
بیابان‌زدایی چیست؟
پسوند زدایی از مشتقات فعل زدودن به معنای پاک کردن و از بین بردن است. در بیابان‌زدایی تلاش می‌شود تا جلوی رشد و افزایش بیابان‌ها گرفته شود.
بیابان‌زدایی چگونه انجام می‌شود؟
گفتیم که بیابان‌زایی از طریق تخریب خاک صورت می‌گیرد پس برای بیابان زدایی باید از تدابیری استفاده کنیم تا از خاک محافظت شود. قدم اول شناسایی و بی‌اثر کردن عواملی است که باعث تخریب خاک می‌گردند مانند عواملی که در ابتدا به آن اشاره کردیم، همانندِ افزایش جمعیت، جنگل تراشی، تبدیل مراتع به دیم‌زار، کشت بیش از ظرفیت زمین‌های کشاورزی و… .
در کشورهای در حال توسعه جمعیت بصورت کنترل نشده افزایش دارد و عمده راه معاش مردم از طریق کشاورزی است در این شرایط چون به غذای بیشتری برای جمعیت احتیاج است از زمین‌های کشاورزی بیشترین استفاده را می‌کنند. ممکن است زمین برای جمعیت کم باشد و مردم با ساخت و ساز در پوشش گیاهی باعث از بین رفتن آن شوند. بیابان‌زایی در کشورهای در حال توسعه یا کم توسعه بیشتر است اما همانطور که گفته شد اثرات بیابان‌زایی فقط منحصر به همان کشور نیست و کل دنیا تحت تاثیر آن هستند از این رو این کشورها با همکاری مجامع و سازمان‌های بین‌المللی اقدام به بیابان‌زدایی می‌کنند. سازمان فائو از سازمان‌های تخصصی سازمان ملل است که بصورت کارشناسی شده به کشورهایی که خواهان کمک در این زمینه هستند مشاوره می‌دهد و کمک می‌کند.
نحوه‌ی دامپروری در کشورهای در حال توسعه اغلب بصورت سنتی است. در این روش نظارت درستی روی تغذیه دام نیست بلکه آن‌ها را فقط در طبیعت رها می‌کنند. دام‌ها با چرای بیش از حد در مراتع و له کردن زمین باعث آسیب زدن به پوشش گیاهی می‌شوند. ضمن اینکه دامداری به شیوه‌ی سنتی بازدهی و کیفیت کمتری نسبت به شیوه‌ی صنعتی دارد؛ سازمان توسعه صنعتی ملل یا یونیدو از جمله سازمان‌های بین المللی زیر مجموعه سازمان ملل است که کمک می‌کند تا روند صنعتی شدن در کشورهای در حال توسعه با سرعت بیشتری صورت بگیرد. کمک به ایجاد دامداری‌های صنعتی در این کشورها می‌تواند از نابودی پوشش گیاهی در کشورهای مورد نظر جلوگیری کند.
خاک مهم‌ترین عنصر در اکوسیستم‌های مرتعی است؛ زیرا با بررسی سطح خاک می‌توان وضعیت اکوسیستم را مشخص کرد. تغییر کاربری مرتع به دیم‌زار باعث کاهش عملکرد اکوسیستم و افزایش پتانسیل فرسایش پذیری خاک می‌شود. بنابراین باید از تبدیل مرتع به کشتزار جلوگیری شود. [۳]
سخن پایانی:
خاک سرمایه‌ی بدون بازگشت ماست. تصور نشود که چون خاک روی زمین است پس می‌توانیم نسبت به اهمیت این عنصر ارزشمند بی‌تفاوت باشیم. همانطور که گفته شد تشکیلِ تنها یک لایه‌ی چند سانتی از خاک صدها و چه بسا هزاران سال زمان ببرد. چه بسیار سرزمین‌های سرسبز که روزگاری تمدن‌های باشکوه از آن‌ها بوجود آمدند اما اکنون به بیابان‌های لم یزرع تبدیل شده‌اند. هر کدام از ما باید در حفظ زمین بکوشیم تا روزی جهان واقعا شبیه فیلم‌های آخرالزمانی مانند Mad Max نشود.